تئوری های دمکراسی

تئوری های دمکراسی قبل از دوران مدرن

۳- نقد دمکراسی از سوی هوبز(۱)

پس از ارسطو تا عصر مدرن، مفهوم دمکراسی تنها نزد تحصیلکردگان و نخبگان ادوار مختلف مورد استفاده واقع می شد و نقش مهمی در تاریخ ایده های سیاسی و یا تئوری های حکومتی بازی نمی کرد. قریب دو هزار سال بعد از افول ستارۀ پولیس و دمکراسی آتن این مفهوم مجدداً زنده و بکار برده شد. در عصر روشنگری است که این مفهوم و واژه برای نقد استبداد و نظم بر اساس بی عدالتی مورد استفاده قرار می گیرد. بمرور زمان است، که دمکراسی ارزش و اهمیت بیشتر می یابد، اگرچه در میان فضلا همچنان به عنوان نظام و قانون حکومتی کهتر و کم ارزش درک می شد. در میان متفکرین قرارداد اجتماعی، هوبز منتقد دمکراسی و در مقابل لاک و منتسکیو مروجین دمکراسی بودند.

هوبز در تئوری حکومتی خود مسائلی را فراتر از سؤالات دمکراسی مطرح می کند و با انتقاد صریح و برنّده اش از حاکمیت مردم دفاعیه ای برای حاکمیت استبدادی و به نفع „استبداد روشن شده„(۲) صادر می کند.  آنچه که مستقیم و برای بحث دمکراسی بسیار آموزنده است گفتار هفتم و دهم از اثر او در باب شهروند(۳) و همچنین گفتار ۱۹ و ۲۹ از لویاتان(۴) می باشند. نقطه آغازین حرکت نظری هوبز به پیروی از عصر آنتیک، تقسیم سه گانۀ نظام سیاسی است: „تنها سه شکل از حکومت وجود دارد، دمکراسی، آریستوکراسی و پادشاهی.“(۵) تفاوت این سه شکل حکومت در فرمانرواست: „تفاوت جوامع در تفاوت فرمانرواست و یا شخصی که همه و یا تک تک افراد آن عده را نمایندگی کند.“(۶) سؤالی که برای ارسطو در نظام سیاسی مطرح بود، یعنی عملکرد برای نفع همگانی و یا نفع شخصی را هوبز طرح نمی کند. تفاوت معیشتی و اقتصادی نیز برای هوبز یعنی دسته بندی مردم به مستمند و غنی و همچنین دسته بندی های کوچکتر نظام های سیاسی در قوانین اساسی شان دیگر از سوی هوبز طرح نمی گردند. مسألۀ عمده تعداد فرمانروایان هست. اگر نمایندگی مردم در دست یک فرمانرواست، آنگاه نظام پادشاهی است و اگر نمایندگی در دست یک اجتماع قرار گیرد، آنگاه دمکراسی است و یا حکومت مردم(۷). در تعریف آریستوکراسی نیز چنین می نویسد: „اگر آن اجتماع تنها بخشی را دربرگیرد، آنگاه آریستوکراسی است.“(۸) برای هوبز اشکال دیگر حکومتی وجود ندارند. خودکامگی و یا الیگاریشی تنها نام های دیگر پادشاهی و آریستوکراسی هستند که به بیراهه رفته اند. „زیرا اگر کسی در پادشاهی ناراضی باشد، آن را خودکامگی می نامد و اگر در آریستوکراسی ناخشنود باشد، آنرا الیگارشی می نامد.“(۹) هوبز عملاً دسته بندی های ارسطوئی را به نام اشکال صحیح حکومت و فرم های انحرافی را به تمسخر می گیرد. „زیرا انسان ها عادت دارند که با نام ها نه تنها چیزها را توصیف کنند، بلکه در ضمن نیز احساس و شور و شوق خویش را بیان کنند، همانند عشق، نفرت، خشم و غیره، به همین دلیل کسی چیزی را دمکراسی می نامد و فردی دیگر آنرا آنارشی، کسی چیزی را آریستوکراسی و همان را فردی دیگر الیگارشی نام می گذارد، و آنجا که کسی از پادشاه سخن می گوید، شخص دیگری از خودکامه حرف می زند. بنابراین این اسامی اشکال مختلف حکومت را توصیف نمی کنند بلکه نظرات مختلف شهروندان نسبت به فرمانروایان.“(۱۰)

جایگاه نظریۀ هوبز فضیلت و یا آزادی نیست، او از منظر تضمین امنیت به حکومت نظر می اندازد. برترین ارجحیت را حکومتی دارا می باشد، که در مقابل وضعیت طبیعی، که همان جنگ همه بر علیه همه است، رهیافتی مطمئن ارائه دهد. „هر کس نسبت به هر کس دیگر در طبیعت برابر شناخته میشود.“(۱۱) و در این طبیعت زندگی بسیار „منزوی، ناتوان، زشت، پست و کوتاه“  است. طبیعی را که هوبز ترسیم می کند، طبیعتی است که همۀ انسان ها نسبت به یکدیگر در جنگ و ستیز هستند و „وحشتناک ترین چیز در میان همۀ اینها، ترس همیشگی و خطر مرگی خشونت آمیز است.“(۱۲) در راستای جستجوی برای تأمین و تضمین امنیت، کسب رفاه نیز در دستور کار از سوی هوبز قرار می گیرد، چه بهتر که تحت فرمان کسی باشیم، که نسبت به رفاه و رنج ما فرمانبرداران حساس باشد و این امر زمانی میسر است، که همه ورثۀ  حاکم باشند. (۱۳) برای هوبز بر خلاف ارسطو فضیلت و دستیابی به آن هدف حکومت جهت یک „زندگی خوب“ نمی تواند باشد و برای افلاطون حکومتی که هوبز از آن سخن می گوید، „جامعه ای از خوکها“ (۱۴) را تشکیل می دهد. هدف حکومت برای هوبز، تأمین امنیت و امکان رفاه عمومی است و نسبت به تربیت و فضیلت شهروندان بی اعتناست. وقتی که برای ارسطو انسان موجودی اجتماعی تعریف می شود، برای هوبز موجودی ستیزه جو با خوئی درنده است. شرح وضعیت طبیعی از سوی هوبز قبل از تأسیس حکومت، نگاه او به انسان را نشان می دهد:  „اکنون هر دو گزاره درست هستند: انسان برای انسانی دیگر خداست، و انسان برای انسانی دیگر گرگ است؛ آن جمله وقتی که شهروندان را و این جمله وقتی حکومت ها را با یکدیگر مقایسه کنیم. آنجا انسان از طریق عدالت، عشق و تمام فضیلت های صلح به شباهت با خدا نزدیک می شود؛ اینجا باید حتی خوبان در گندیدگی شر، برای حفظ و امنیت خود، از قوای جنگی، قهر و نیرنگ، یعنی به سان درندگی حیوانات وحشی، استفاده جویند.“(۱۵) در واقع هوبز این امر را نتیجه و پیآمد وضعیت طبیعی انسان می داند و حتی شاید از حیوان نیز وحشی تر، چرا که دست به غارت برای احتیاج فردا نیز می زند. در وضعیت طبیعی انسان به دنبال بقاء خویش و خانواده و بستگان خود است(۱۶) و این امر در تعارض با منفعت عام در جامعه قرار دارد. در اینجا نظریۀ هوبز بر این امر استوار است، که تعارض میان نفع خصوصی و منفعت عام قابل حل و فصل است بوسیلۀ حاکم مقتدری که بر اساس قرارداد با افراد و تبعیت آنان از او مشروعیت یافته است. نتیجه ای که برای هوبز واضح است و از درون واقعیت عینی و حتمیِ تعارض میان نفع خصوصی و منفعت عام برمی آید، در نظام پادشاهی به حداقل ممکن می رسد و برای هوبز ثروت، عظمت، قدرت و عزت هر شاهی بستگی به میزان ثروت، عظمت، قدرت و عزت فرمانبران آن شاه دارد.(۱۷) هوبز تفاوت سه نظام سیاسی را چنین ارزیابی می کند: „تفاوت میان این سه گونه اجتماع در تفاوت قدرت آنها نیست، بلکه در تفاوت آنها در شایستگی و توانائی آنها برای بدستآوری صلح و امنیت برای مردم است.“(۱۸) اکنون هوبز نظام پادشاهی را با دو نظام دیگر بررسی کرده و شاخص های بررسی خود را اعلام می کند، که اولاً نمی توان منافع فردی و حکومتی فرد و یا قشر حاکم را از هم جدا ساخت. دوم آنکه مشاورین یک مجلس آنان خواهند بود، که اجازه دارند در این نقش نظرات خود را اعلام و اعمال کنند و این مشاوران درست آنانند که جوسازی کرده و تصمیمات را هدایت می کنند. سوم آنکه اتخاذ تصمیم یک پادشاه بستگی به طبیعت پادشاه دارد، اما در یک مجلس بستگی به عوامل بسیاری دارد. چهارم آنکه پادشاه نسبت به خود حسد نمی ورزد اما در یک مجلس در ابعاد وسیعی میتوان حسد میان نمایندگان را دید. پنجم مسألۀ فساد امر تباهی است و اگر تحت پادشاهی فساد رونق یابد، همگی بستگی به یک فرد دارد، اما در نوع دمکراسی بستگی به افراد بسیاری در مجلس دارد و به همین میزان فساد شدیدتر و وسیع تر خواهد بود. ششم یک نوع تباهی در پاشاهی وجود دارد و آن زمانی است که فرمانروایی به کودکی و یا انسانی فاقد تشخیص به ارث رسد. در چنین وضعیتی پادشاه سابق می تواند با وصیت نامه ای تباهی را محدود سازد و یا بر اساس آئین و رسوم و قواعد جانشین پادشاه سابق تعیین گردد و اگر در این وضعیت کار به فساد و تباهی کشیده شود، منشاء آن نظام پادشاهی نیست، بلکه دستاندرکارانی هستند که به کارهای جانشینی سروصورتی می دهند و یا مردمی که این امور را می پذیرند. در مجلس اما به سان یک کودک نیز آزادی تصمیم گیری سلب است، چرا که اکثریت مبنا می باشد. هوبز در اثر خود در فصل نوزدهم لویاتان به مقایسۀ نظام هایی می نشیند که ظاهراً به گونه ای دیگر استقرار یافته اند، اما در بن و اساس خود یکی از همان سه گونه ای هستند که او فرض گرفته است: پادشاهی، دمکراسی و آریستوکراسی.

فرض اولیۀ هوبز برای نظام پادشاهی بر این است، که در مقام و شخص پادشاه ملت تبلور می یابد: „ملت پادشاه است.“(۱۹) زمینۀ سیاسی عصر هوبز درست هنگامی بود که در قیام های انگلستان حزب نمایندگان، نماد ملت را مجلس و نه پادشاه معرفی می کرد و نقش وکالت و نمایندگی مردم را از آن مجلس و نه شاه می دانست. یکی از نقاط قوت پادشاهی را هوبز در توانائی به اخذ تصمیم در این نظام می بیند و از هر فردی می تواند برای اخذ تصمیم جویای مشورت شود. „با هر کس و هر جا و هر زمان که بخواهد، می تواند مشورت کند و متعاقباً نظر انسان هایی را بشنود، که در قضیه سررشته دارند و او در مورد آن قضایا فکر می کند، بی توجه به اهمیت و خاصیتی که این امور دارا می باشند و عملاً به هر مدتی که بخواهد قبل از عمل مخفی نگاه دارد…“(۲۰) و بر خلاف این در دمکراسی تنها گروهی کوچک در امر مشورت و اخذ تصمیم دخیل هستند که یا برای منفعت شخصی و یا برای عوامفریبی دست بکار می شوند. هوبز توجه را به این نکته جلب می کند، که نهاد دمکراسی همچون مجلس نمایندگان، یک نمایش سخنوری است، که سخنوران متبحر به روی صحنه رفته و سخنرانی غرّای خود را اجرا می کنند و این امر را هم در نهادهای الهی مانند کلیسا و نهادهای زمینی همچون مجلس نمایندگان می توان دید و عملاً محل تقابل دکترین های مختلف می شود و این تقابل مرحلۀ اولیۀ جنگ است، چیزی که در عصر هوبز ترس و وحشت به بار می آورد.

نقطۀ قوت دیگر پادشاهی در مقابل نظام های دیگر تداوم امور است. نظریۀ هوبز همان تئوری است، که سیصد سال بعد از او تئوری اقتصادی دمکراسی آن نظریه را پیگیری می کند. ناپایداری در نظام پادشاهی برابر است با ناپایداری در طبیعت انسان، اما در دمکراسی تعداد نمایندگان (۲۱) نیز به این ناپایداری افزوده می شود. گذشته از این ناپایداری، عدم اجماع و عدم اتحاد نظر در دمکراسی تا به آنجا می تواند پیش رود، که طرفین دعوی دست به سلاح برده و وارد جنگ شوند.(۲۲) اشکال دیگر دمکراسی در وجود فرصت طلبانی است، که با استفاده از سلاح کلام و هنر سخنوری ملت را به نفع امری تحریک می کنند و این تحریک و تهییج خطرناک و بدل به اریستوکراسی سخنوران می گردد.(۲۳) اگر این نظریۀ هوبز را پرورش دهیم، طبعاً باید گفت، که با توجه به محدود بدون منابع طبیعی دمکراسی به این نزاع بر سر تصاحب منابع طبیعی و سوءظن متقابل همگانی کمک می رساند و هوبز بر این نظر پافشاری دارد که دمکراسی نزاع را تحریک می کند و همواره متهم به براه اندازی جنگ های داخلی می ماند. همانگونه نیز که اشاره شد، هوبز نواقص پادشاهی را نیز برمی شمرد، اما از یک سو این نواقص را در تمام نظام های سیاسی می یابد و از طرفی میزان کوچکی برای توان تخریبگری پادشاهی در مقابل نظام های دیگر مخصوصاً دمکراسی قائل می گردد.

مجموعاً برای هوبز دمکراسی نظام قابل اطمینان و مطلوبی نیست. برای هوبز و نگاهش به دمکراسی، مفاهیمی چون  عدالت، کنترل سلطه و یا پاسخگویی و مسئولیت پذیری قشر حاکم، محل اعرابی نداشته و برای حل اساسی سؤال حکومتی یعنی فرماندهی بلامعارض „سمّی“ بیش نیستند و به همین میزان نیز تقسیم قدرت سیاسی و عام به دنیوی و اخروی نیز بی معناست، که عملاً پاسخ هوبز به ادعا و مطالبۀ حکومت و یا سهیم بودن در حکومت از سوی کلیسا به شدت منفی و قضیه منتفی است. نظام ایده آل هوبز نظامی است با پادشاهی مقتدر و با قدرتی بی چون و چرا با سازماندهی قوی، این همان نظامی است که از جنگ داخلی و ویرانی از سوی خارج جلوگیری می کند. در همان وضعی که هوبز مبلغ یک نظام سلطنتی مطلقه است، هرگز مبلغ نظامی توتالیتر نمی باشد و برای حکومت وظیفۀ تربیت شهروندان و یا تعلیم ایدئولوژیک قائل نیست. نگاهی که هوبز به نظام پادشاهی دارد، در واقع به دلیل نیاز به ضمانت اجرائی برای نظم، تأمین امنیت و رفاه عمومی است. با دقت و تفحص دقیق تر در تئوری هوبز اگرچه بر علیه دمکراسی بسیار دلیل می آورد، اما مخالفت او با دمکراسی از سر ضدیت نیست، به همین دلیل است، که برای هوبز عملاً هر حاکمیتی که صلح اجتماعی و درونی را تضمین کند و مملکت را در مقابل تهاجم و تجاوز بیگانه حفاظت کند و رفاه عمومی را میسر سازد، آن نظام سیاسی حکومت قانونی است و به دلیل عدم امکان دسترسی به این اهداف است، که هوبز دمکراسی را مردود می انگارد.

با نگاهی به ظرف تاریخی دوران هوبز، شاید درک نظرات هوبز سهل تر گردد. در عصر حیات او در انگلستان جنگ داخلی میان سلطنت طلبان(۲۴) و طرفداران مجلس، میان کاتولیک ها و  مشایخی پروتستان (۲۵)و سپس پوریتن ها(۲۶)  و استقلال طلبان کلیسا(۲۷) به سختی حاکم بود و کشمکش بر سر جانشین قانونی پادشاه انگلیس چارلز اول  بعد از اعدام او (۲۸) و بازگشت پسرش چارلز دوم (۲۹) از تبعید و نشستن دوباره بر تخت سلطنت، همۀ این عوامل بر کل انگلستان سایه افکنده بودند. کشمکش های بر سر قدرت میان شاه و پارلمان در دوران سلطنت چارلز اول (۳۰) و در کنار این بحران های سیاسی و داخلی، جنگ های خانمانسوز سی ساله چارچوب عصر و دورۀ هوبز را می سازند. بدیهی است که برای متفکری چون هوبز امنیت و تأمین رفاه از اولین وظائف هر حاکم تلقی میشوند و آثار او همگی نشان هایی از نیازهای زمانۀ او را دربردارند.

هوبز بر خلاف ارسطو، میانه روی در حکومت و یا ترکیبی بودن شکل نظام سیاسی را نه تنها ضروری نمی شمارد، بلکه مخل ثبات و امنیت می بیند. هوبز نظریۀ تقسیم قوا را هیچ انگاشته و تئوری ژان بُدَن(۳۱) را شرح و بسط میدهد، بر این مضمون که تنها فرمانداری که در تمام شئون مستقل است و تمام قوای اجرائی، قضائی و قانونگذاری در خود متجلی میسازد و تمام این قوای حکومتی را در خدمت دارد و بدون هیچ شرط و محدودیتی می تواند به اجراء گذارد، می تواند متضمن آزادی باشد. اینجاست که می توان دید، نظر هوبز نه بر تقسیم قوا بلکه بر تمرکز قواست، „زیرا که قوای تقسیم شده یکدیگر را نابود می کنند.“(۳۲) برای شهروندان حکومت هوبز تنها یک حکم صادق است: اطاعت.

نمودار زیر می تواند بیان کنندۀ اجمالی نظریۀ حکومتی توماس هوبز باشد. با مقایسه نمودارهای مختلف می توان به نقش دمکراسی در نظریات سیاسی پی برد.