بازنگری فلسفی تئوری های حکومت

پس از کنارگیری از فعالیت مستقیم سیاسی، کیکرو دو اثر مهم فلسفی-سیاسی خود را به رشته تحریر در می آورد: در باب حکومت و در باب قوانین (۳) شیوۀ نگارش کیکرو به سبک افلاطون و در شکل یک مکالمه و یا دیالوگ است:

„آتیکوس: اکنون اگر از من پرسی، که انتظاری دارم، چنین گمان کنم، از آنجا که تو در باب بهترین دستگاه حکومتی قلم زده ای، طبعاً در خصوص قوانین می نویسی، همانگونه که افلاطون تو چنین کرد، همان کسی که تو به او ارج می گذاری، و نسبت بر همه ترجیح می دهی، به همان کسی که بیش از همه علاقه مند هستی.“(۴)

و در نگارش خود از آثار افلاطون سیاست و قوانین پیروی کرده است. رابطۀ کیکرو و دیکتاتور روم سزار همواره فراز و نشیب های بسیار به خود دیده بود و در اصل کیکرو با تمایلات تمامیتخواهانۀ سزار مخالفت می ورزید تا در نهایت از او به عنوان خودکامه و یا حیوان وحشی یاد می کند. اینگونه فعالیت ها و به علاوه مقاومت او در مقابل ترس ویری که در رم شکل گرفته بود، مقدمات اتهام و تحت تعقیب قرار دادن او را فراهم ساختند.

یکی از تأثیرات بجا مانده از او مترادف های لاتین از مفاهیم فلسفی یونانی هستند، که تا به امروز ریشۀ بسیاری از مفاهیم را می سازند. بر خلاف افلاطون دو اثر فلسفی-سیاسی کیکرو رابطۀ مستقیم با سیاست واقعی دارند، در باب حکومت عملاً شرح و بسط جمهوری روم است و یا در باب قوانین کاربردهای عملی نظریۀ حکومت را تبیین می کند. تنها بخشی از اثر او در باب قوانین در دسترس می باشد. او صاحب آثار متعدد فلسفی است که در واقع ارتباط مستقیم و یا غیر مستقیمی به تئوری حکومت و یا فلسفۀ سیاسی ندارند.

رابطۀ کلیسا با آثار کیکرو نیز در ادوار مختلف دارای تنش های مختلف بوده است، در دورانی تمایل به نوشتار ادبی و سخنوری های او بیشتر مد نظر قرار می گرفته است و در دوره ای نوشته های فلسفی او. توانایی های زبانی و کلامی کیکرو همواره مورد توجه قرار داشته اند. در ادواری نیز نوشته های کیکرو از سوی کلیسا مسکوت و نادیده گرفته می شد. در دوران رنسانس باز کیکرو مورد توجه اندیشمندان و ادبا مخصوصاً اومانیست ها قرار می گیرد. در عصر روشنگری کیکرو از جانب ولتر بسیار مورد تحسین قرار گرفته است و ولتر از او به عنوان مخالف خودکامگی یاد کرده و حتی در تئاتر خود به نام کاتیلینا یا رم نجات یافته (۵) قهرمان نمایشنامه کیکرو است.

اندیشمندان و سیاستمداران تأسیس ایالات متحده امریکا همانند جان آدامز و یا توماس جفرسون کیکرو را به خاطر استدلالات فلسفی و سیاسی اش بر علیه استبداد مورد ستایش قرار می دادند. کم نبودند، انقلابیونی در عصر انقلاب فرانسه که با استفاده از نوشته های کیکرو مفاهیم و برداشت های خود از آزادی و جمهوریت را مستدل می ساختند تا جائی که ژروندیستی همانند پیر ورنیو (۶) در زمان حیات خود به کیکرو مشهور شده بود. از سوی جان استوارت میل نیز به جهت فعالیت های حقوقی در نقش وکیل مدافع مورد تحسین واقع میشد. جنگ جهانی دوم سبب تحسین و تمجید دوباره از کیکرو به دلیل تصورش از انسان شد.

علیرغم اهمیت کیکرو در فلسفه سیاسی و انعکاس نظریات یونانی در جمهوری روم در دوران آنتیک و به این تعبیر تنها نویسنده ای که اندیشمند تئوری حکومت در آن دوران بوده است، اما در میان فارسی زبانان تا کنون اقبالی نداشته است. در روم باستان طبقه آریستوکراتی زمام امور را در دست داشت و تازه بعد از قرن دوم قبل از میلاد رومیان با آشنایی به فرهنگ و تمدن یونانی نظام آموزشی برایشان پرسشی را خلق کرد که ارتباط مستقیم با فرهنگ پذیری روم در مقابل یونان داشت. در این میان نقش کیکرو برجسته و در خور تحقیق و بازنگری می گردد.

از دیدگاه فلسفی و معرفت شناسی کیکرو تحت تأثیر استاد خود فیلون(۷) اهل لاریسا در یونان بود. فیلون نیز به نوبۀ خود از آکادمی افلاطون در آتن می آمد که به مدت بیست و دو سال (از ۱۱۰ تا ۸۸ ق.م.) ریاست آکادمی را بعهده داشت و متعلق به سنت فلسفی و فکری شک گرایان بود. فیلون در سال های آخر عمر مقیم روم بود و یکی از شنوندگان جلسات درسی او مارکوس کیکرو بود. عملا دو دوره سال های ۵۵ تا ۵۱ و ۴۶ تا ۴۴ ق.م. دورانی بودند که کیکرو به مسائل فلسفی و مشخصاً فلسفه سیاسی می پردازد. از دیدگاه کیکرو فلسفه و سخنوری ( که بعضاً باید هنر استدلال گفت) یک موضوع واحد را شکل می دهند و از دید او سیاستمدار می بایستی دانش آموخته ای در اصول فلسفه، حقوق و تاریخ باشد.

کیکرو در دو اثر فلسفی-سیاسی خود (در باب حکومت، در باب قوانین) میان فلسفه و تئوری یونانی و تدبیر کشورداری روم پیوند می زند. این دو اثر با اثر سومی به نام در باب وظائف (۸) تکمیل گشته اند.

در باب حکومت و در باب قوانین

کیکرو در اثر خود در باب حکومت دیالوگی را ترسیم می کند که یکی از از شرکت کنندگان در آن مکالمه اسکیپیو امیلیانوس (۹) می باشد. در این اثر کیکرو بهترین حکومت و اساس حقوقی و عرفی آن و همچنین بهترین سیاستمدار را شرح می دهد. متاسفانه بخش های زیادی از این اثر از دست رفته اند، همین امر سبب نقص تفسیر اثر کیکرو می گردد. تصور رخداد این دیالوگ در روزهای آخر زندگی اسکیپیو است و در واقع همانند یک وصیت می توان آنرا فرض کرد. بخش هایی از این اثر سال ۱۸۲۲ در کتابخانه واتیکان دوباره بدست آمدند.

برخلاف افلاطون، موضوع کیکرو  تمایز میان نظمی ایده آل و تقریباً محال با نظامی حتی المقدور مطلوب نیست، بلکه از دیدگاه های متفاوت نظام حکومتی روم در مبانی کلی آن و همینطور در اجزاء آن مورد بررسی قرار می گیرد. برای کیکرو تجربیات سیاسی در روم از تئوری های محض سبقت می گیرند. با این وجود، اثر با تعریفی از اجتماع و یا کشور آغاز می گردد و در همین راستا حکومت و مردم (۱۰) همسان بیان می شوند. ملت معادل انبوهی از جمعیت نیست، بلکه اتحادی از انسان ها می باشد بر اساس تفاهم عمومی در حقوق و وجه اشتراک در استفاده عام. نیت اصلی زیست اجتماعی در ضعف انسان نهفته نیست، بلکه در طبیعتِ نهفته در وجود انسان.(۱۱) این اصل را البته کیکرو از سنت های فکری یونان آنتیک برگرفته است و این اندیشه را با اصلی حقوقی توسعه می دهد و انسان را در جماعتی حقوقی قرار می دهد با مضمونی از ارتباط میان مبانی حقوقی پیش از تأسیس نظم حکومتی (۱۲) و علاوه بر این، از تضمین مالکیت خصوصی در مقام هدف تأسیس این اجتماع یاد می کند. (۱۳) همانگونه که در یونان نظام های مختلف سیاسی بازبینی می شدند و بر محور خدمت نظام به اجتماع و یا به قشر حاکم تقسیم و مورد قضاوت قرار می گرفتند، برای کیکرو نیز این مبنایی برای رد یا قبول یک نظام سیاسی را می سازد. بنابر اصل عدالت سه نظام سیاسی پادشاهی، آریستوکراسی و دمکراسی نظام هایی مشروع هستند که می توان مورد قبول قرار داد.(۱۴) هر یک از این نظام ها شرط اساسی خود را دارند: در پادشاهی تأمین رفاه رعایا، در آریستوکراسی درایت و تدبیر نخبگان و در دمکراسی آزادی.(۱۵) در این نظام ها کیکرو انگشت بر یکبعدی بودن هر کدام از این اصول در هر یک از این نظام ها گذاشته و علاوه بر این به ضرورت تضمینی برای جلوگیری و مسدود کردن راه سوءاستفاده از قدرت در هر یک از این نظام ها را گوشزد می کند و این را سببی برای سرنگونی هر کدام از این نظام ها می بیند.(۱۶) برای کیکرو نظام های خودکامه، الیگارشی و حاکمیت دلبخواهی توده های مردم، رژیم های قابل قبولی نیستند و اساساً برای کیکرو جماعتی حقوقی را تشکیل نمی دهند.(۱۷) تحلیل کیکرو در خصوص نظام های مختلف با بررسی نقاط ضعف هر کدام و یا غیر قابل قبول بودن آنها به یک نتیجه کلی می رسد، که این امر نیز در یونان آنتیک قابل مشاهده می باشد و استفاده از نقاط قوت هر کدام از آن نظام ها و تداخل در آن دیگری.(۱۸) در اینجا باید به این نکته اشاره کرد که در روم باستان تاریخ نگاری چون پلیبیوس (۱۹) مورد تداخل قوانین اساسی مختلف در یکدیگر را بازگو کرده بود و  با این روش از سوءاستفاده از قدرت جلوگیری به عمل آمده و قانون طبیعی دگرگونی نظام های سیاسی آنگونه که در یونان درک می شد، شکسته می شود. برای کیکرو تداخل سیستم های مختلف با یکدیگر یک نوع اعتدال در قدرت ایجاد می کند و اثر اصلی آن نه در نقش کنترل کنندۀ آنها بلکه تأثیر جذب اجتماعی در سیستم سیاسی می باشد. کتاب دوم در باب حکومت به این موضوع اختصاص دارد. برای مثال مجمع عمومی مردم از یک سو برای همۀ اعضاء جامعه حق رأی قائل است و از سویی دیگر وزنۀ رأی افراد بر مبنای تمول آنان قرار می گیرد. مکمل این وضعیت که در واقع نقش ترمیم کننده را دارد، حق تحریک و تهییج است که امروزه بیشتر حق اعتراض خوانده می شود، احقاق این حق در مقابل دادگاهی رسمی و انتخابی از سوی مردم صورت می گیرد.(۲۰) بنا بر تجزیه و تحلیل کیکرو اگر این اصل و حق اعتراض از سوی آریستوکراسی در جمهوری برسمیت شناخته میشد، جنگ و ستیز اقشار و طبقات مختلف قابل پیشگیری بودند.(۲۱) حق اعتراض در اثر کیکرو در باب قوانین ارزش و اهمیت بیشتری می یابد و به نقش و اهمیت اپوزیسیون در دستگاه و نظام سیاسی اشاره می کند.(۲۲) نقش اصلی این حق اعتراض مردم را در کاربرد مسالمت آمیز اعتراضات می بیند، قبل از آنکه تبدیل به خشم و خشونت گردند.(۲۳)

پرسش عدالت موضوع بحث ها و دیالوگ کیکرو در کتاب های سوم و چهارم در باب حکومت است. در این بخش کآرنِآدس (۲۴) یونانی که سال ۱۵۵ ق.م. مدیر آکادمی بود شرکت می جوید و به سان یک شک گرای خوب یک روز عدالت و دستیابی به آنرا مستدل می سازد و روز دیگر غیرقابل عملی بودن عدالت را برهان پذیر می کند. در براهین علیه عدالت و امکان پذیری آن کیکرو به نسبی بودن حقوق،  تفاوت ها در قواعد حقوقی در حکومت ها و تفاوت در تغییرات حقوقی در یک جامعه اشاره می کند.(۲۵) در واقع کیکرو وجهی از حقوق را آشکار می سازد که حقوق مثبت (یا حقوقی که ممنوع کننده نیستند و یا نفی و نهی نمی کنند) ریشه در طبیعت نداشته بلکه به عنوان معاهده ای تنها میان انسان ها بر مبنای امیال، اشتیاق و منافعشان می باشد. از همین رو رعایت قوانین به ارج و اجرای عدالت بازنمی گردد، بلکه به قابلیت اجرایی آن.(۲۶) در اینجا کیکرو به اتهامی اشاره می کند که به نام حق قوی تر مشهور است. به این واقعیت نیز افلاطون بر علیه سوفسطائیان اشاره کرده بود. در مقابل چنین موردی کیکرو به قانونی که در طبیعت وجود دارد و مورد تأئید عقلانی نیز می باشد و در همۀ زمانه ها و نزد همۀ اقوام اعتبار دارد، توجه کرده و استدلال می آورد.(۲۷)

کیکرو در برنامۀ حقوقی خود تابع قاعدۀ جداناپذیری است، به این معنا که قواعد می توانند حقوق را شکل دهند، آن زمان که در طبیعت و عقل همسان و همساز باشند. در اینجا پرسشِ اعتبارِ عملیِ یک قانون بی پاسخ می ماند، آنگاه که شرط همسانی چیزی در طبیعت و پذیرش عقلانی آن محرز نباشد.(۲۸)

در این مناظره کیکرو از زبان کآرنِآدس به نقد امپراتوری روم می نشیند و بر ادعای این امپراتوری مبنی بر اینکه تنها جنگ های عادلانه را صورت داده است، صحه می گذارد.(۲۹) ریشۀ اصطلاح جنگ عادلانه را می توان در فلسفه یونانی آنتیک بازیافت. برای کیکرو جنگ پلید است و صلح آروزیی پر ارزش، برای دستیابی به صلح باید از هیچ کاری حذر نکرد؛ اما جنگ را می توان از نظر اخلاقی موجه دانست، اگر برای حفظ صلح و یا برقراری دوباره صلح صورت پذیرد، جنگی برای حفظ و حراست از عام و یا بر اساس وظیفۀ وفاداری.  در گونۀ اول اگر وضعیت مطلوب حکومت به مخاطره افتد و یا قرارداد صلح شکسته شود و یا حتی برای گرفتن انتقام، از دید کیکرو آنگاه جنگ عادلانه است. کیکرو میان جنگ برای دفاع و جنگ برای تلافی تفاوتی قائل است، در دفاع دشمن می تواند داخلی و یا خارجی باشد. در گونۀ دو جنگی به حق می شود، که از روی وفاداری، محافظت و یا نگهداری صورت پذیرد. از همین رو اصل آئوکتوریتاس خلق می گردد، برای کیکرو نیاز به تجربه در فرماندهی در جنگ، خوشوقتی و یا قابلیت در ادارۀ امور نیز مشخصات فردی را می سازند که حق اعلام جنگ „عادلانه“ را بدست می آورد. نوع فرماندهی و هدایت جنگ طبعاً به علت جنگ بازمیگردد.

برای پراکسیس سیاسی-اخلاقی و تئوری مربوط به آن کیکرو به یک تصمیم قاطع روی می آورد و انعکاس آن را در درباب حکومت با بیاناتی مربوط به نابغه حکومت روم، تداخل قوانین اساسی مختلف، حق طبیعی، جنگ عادلانه و البته در خصوص الزام سیاسی برای حقوق و عدالت را می توان یافت.

کیکرو در انعکاس ادعاهای سیاسی روم بسیار گزنده سخن می گوید، برای مثال ادعایی مبنی بر اینکه در جهان اقوامی هستند که علاقه دارند تحت استیلا واقع شوند و قومی دیگر بر آنان مسلط گردد.(۳۰)  نظراً کیکرو در باب حکومت بدرستی خطر و وجود استبداد را در لباس جمهوریت شناخته بود و از همین رو در گفتارهای گوناگون از یک هدایت کنندۀ حکومت سخن می گوید، که کشور را از بحران خلاص سازد. او وظائف مختلف را در قالب مقام های مختلف لشکری و کشوری مطرح کرده بود، از همین رو در نهایت برای نجات از بحران به پادشاهی نمی رسد، اما در عین حال نقشی که برای اسکیپیو امیلیانوس برای استقرار دوبارۀ حکومت در نظر می گیرد، وظیفۀ دیکتاتور هست.(۳۱) البته مفهوم دیکتاتور در جمهوری روم با معنای دیکتاتور که امروزه از آن استفاده می شود، بسیار متفاوت است ولی باز مشخص نیست که اختیارات این دیکتاتور برای رفع بحران تا به چه سر حدی میرسند ولی آنچه مسلم است، مقصود و نظر کیکرو دیکتاتوری که با یک حرکت نظامی زمام امور را بدست گرفته باشد، نمی تواند باشد و یا نمونۀ دیگری از یک دیکتاتور که حتی نقش قوۀ قانونگذار را برای خود در نظر می گیرد، باز نزد کیکرو موردی نمی یابد. کیکرو در باب قوانین به وظائف سنتی دیکتاتور مبتنی بر قانون اساسی اشاره دارد و نه چیزی بیشتر. (۳۲)

در واقع استفاده و استنادهای متفکرین مسیحی و سپس در سده های میانه موقعیت خاصی به کیکرو می بخشند، عملاً او از خود نظریۀ سیاسی برجای نگذارد اما او بزرگترین واسط میان اندیشه های سیاسی و تئوری های حکومتی یونان و امپراتوری روم می ماند. یکی از متفکرین مسیحی آگوستین است که به آثار کیکرو مراجعه کرده است و با کیکرو در اثر خود در باب حکومت الهی (۳۳) به مناظره می نشیند. برخی از مبانی تئوری های سیاسی و حکومتی کیکرو نیز از سوی آگوستین پذیرفته شده و جذب الهیات مسیحی می گردد، برای مثال آگوستین استدلالات کیکرو در خصوص „جنگ عادلانه“ را وارد مباحث الهیاتی-سیاسی خود کرده که تأثیرات بسیار وسیعی در گذران تاریخ مغرب زمین از خود باقی می گذارد و این تئوری آگوستین برگرفته از کیکرو خود به جنگ های مذهبی مشروعیت می بخشد. اثر معروف کیکرو در باب وظیفه در طول قرون وسطی اثری شناخته شده بود و مخصوصاً از سوی کلان مالکان و اشراف اروپائی مورد استفاده واقع می شد.

پنج عنصر را می توان در اثر کیکرو درباب حکومت یافت و مورد توجه قرار داد، زیرا اصول کیکرو را می سازند:

–  هدف باید خدمت به مردم و وطن باشد. „از آنجا که سرزمین پدری در درون خود نیکوکاری های بیشتری را نهفته است تا پدری که ما را بوجود آورده است و از اینجهت عملاً دین بیشتری نسبت به آن بر گردن ماست تا پدر تنی خود …“ (۳۴) در اینجا کیکرو از اخلاق نیکوماخسی ارسطو پیروی می کند، از آنجا که غایت فلسفۀ عملی یعنی علم اخلاق، شناخت نیست بلکه کارکرد و عملکرد است.(۳۵)

–  در واقع می توان دید که کیکرو در باب حکومت به گونه ای به دنبال حکومت مطلوب است، با قانون اساسی ای برگرفته از نظام های مختلف که به افکار افلاطون و پادشاه فیلسوف او بسیار قرابت دارد.

–  کیکرو در تعبیر و تفسیر مفهوم حکومت: „امر همگانی یا حکومت موضوعی است مربوط به مردم، و مردم بر خلاف یک حکم جغرافیای و یا قومی، پیوندی دلبخواه میان انسان ها نیست، بلکه آنان بوسیلۀ یک همخوانی حقوقی و اشتراک مساعی به هم پیوسته اند.(۳۶) یادآور ارسطو در سیاست می شود: „کلمه و یا زبان برای آن وجود دارد، که مفید و مضر و به حق و ناحق تبیین شود. چرا که این چیزی است که انسان را از دیگر موجودات متمایز می سازد، انسان حسی برای نیک و پلید، عدل و ظلم و چیزهای مشابه دارد. تجمع این ایده ها مبنای خانواده و حکومت است.“(۳۷)

–  کیکرو از زبان اسکیپیو موضوع یگانه که در علم اخلاق و سیاست است را بیان می کند و در واقع به شیوۀ خود اندیشۀ افلاطون و ارسطو را بازنشر می دهد.

–  برای فیلسوفی همچون کیکرو که سیاستمدار نیز هست، توجه و اشاره به تجربیات عملی سهل است ولی برخلاف افلاطون با دوری از سیاست ورزی، سخت است که خواستار دگرگونی های بنیادین شود.